ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ-ΟΙ ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΟΙ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΟ ΝΑΖΗΡΙ (ΕΥΑ) ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ME ΕΓΓΡΑΦΟ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΤΙΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ (1811)

ΣΥΜΜΕΙΚΤΑ

ΟΙ ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΟΙ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΚΟΙΜΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΣΤΟ ΝΑΖΗΡΙ (ΕΥΑ) ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ME ΕΓΓΡΑΦΟ ΣΥΜΦΩΝΗΤΙΚΟ ΚΑΙ ΚΤΙΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ (1811)

Σε χειρόγραφο σταχωμένο Κώδικα με την ιστορία της μεσσηνιακής οικογένειας Παπατσώνη, αποκείμενο στο Ε.Λ.Ι.Α., που εγράφη κατά το έτος 1882 από τον Παναγιώτη Αναγν. Παπατσώνη,(1) περιέχεται(2) αντίγραφο του εργολαβικού συμφωνητικού για την κατασκευή της εκκλησίας του Ναζηρίου(3) «Η Κοίμησις της Θεοτόκου», το οποίο είχε συνταχθή στις 14 Μαρτίου 1811 ενώπιον του επισκόπου Ανδρούσης Ιωσήφ και δύο μαρτύρων.(4) Το εν λόγω έγγραφο φέρει τη μορφή μονομερούς εξώδικης ομολογίας και όχι συμφωνητικού με τη σύγχρονη έννοια,(5) δεδομένου ότι υπογράφεται μόνο από τους τρεις «εργολάβους» πρωτομαστόρους και όχι και από τον «εργοδότη» Αναγνώστη Παπατσώνη,(6) χρηματοδότη του έργου. 

Το αντίγραφο αυτό μελέτησε και δημοσίευσε ο δημοδιδάσκαλος του Ναζηρίου Κωνσταντίνος Ζάνιας(7), με μία όμως σημαντική παρανάγνωση. Συγκεκριμένα, εδιάβασε λανθασμένα τον στίχο όπου αναγράφονται τα ονόματα των τριών πρωτομαστόρων που υπογράφουν το συμφωνητικό, θεωρώντας ότι γράφει «Μαστραντώνης, Μαστροστάθης και Μαστροδημητράκης Στεργίου», ενώ το αντίγραφο του συμφωνητικού γράφει καθαρά: «Μαστραντώνης, Μαστροστάθης και Μαστροδημητράκης στέργωσι», δηλ. συμφωνούν, δέχονται, όπως συνηθιζόταν τότε στα δικαιοπρακτικά έγγραφα. Η λανθασμένη αυτή ανάγνωση από τον Ζάνια δημιούργησε σύγχυση, με αποτέλεσμα να παρασυρθούν και άλλοι(8) και να μην μπορή να γίνη εύκολα η ταυτοποίηση των τριών πρωτομαστόρων, δεδομένου ότι τους είχε δοθή ανύπαρκτο επώνυμο!

Το ενδιαφέρον από πολλές πλευρές για την ιστορία της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής συμφωνητικό κατασκευής του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ναζήρι, όπως αντιγράφεται στον Κώδικα με την ιστορία των Παπατσωναίων, έχει κατά ορθή απόδοση ως εξής με ελαφρά επέμβαση εκ μέρους μας στη στίξη του κειμένου: 

Ανδρούσης Ιωσήφ επιβεβαιοί

Δια του παρόντος μας συμφωνητικού τούτου γράμματος φανερώ/νομεν ημείς οι κάτωθι γεγραμμένοι κτίσται ότι εσυμφωνήσαμεν/ με τον άρχοντα κυρ Αναγνώστην Παπατζωνόπουλον να του κτίσωμεν/ την εκκλησίαν της Υπεραγίας Θεοτόκου εν Ναζηρίω, της οποίας/ το μήκος θέλει γίνη πήχεις είκοσι, το δε πλάτος δέκα τρεις, θολογύριστη,/ με ένα κουμπέν εις το μέσον, τρισυπόστατον, με τις κολώνες της, η/ κάθε κολώνα τέσσαρες πήχες το ύψος της και όσον πάρη η εκκλη/σία απ’ εκεί και επάνω ύψος. Υποσχόμεθα να κάμωμεν την δουλειάν/ στερεάν και ανόθευτον καθώς πρέπει εις τον ναόν του Θεού, εβγάζο/ντας και τα χορηγοκάμινα. Δια δε την δουλειάν μας εκάμα/μεν αποκοπήν εις την οποίαν εμείναμεν ευχαριστημένοι, ή/γουν 3.150 γρόσια μετρητά και τα φαγιά μας, ήγουν 40 πινάκια/ καλαμπόκι και κρασί 15 φορτώματα, λάδι και βούτυρον οκ(άδες) 30 και/ σφαχτά 30 και 150 οκάδες τυρί, και αν δεν μας σώση η φάγνα, πά/λιν είναι με χρέος ο κυρ Αναγνώστης να μας δώση ως εσυμφωνή/σαμεν. Όθεν εις ένδειξιν έγινε το παρόν μας, έμπροσθεν του Αγίου/ Ανδρούσης κυρίου Ιωσήφ και των κάτωθι μαρτύρων. 1811 Μαρτίου 14 Αναζήρι                                        

Οι μάστορες

     μαστραντώνης, μαστροστάθης, μαστροδημητράκης στέργωσι

Οι μάρτυρες

    Αντώνης Περρωτής, Αναγνώστης Λυκάκης ο και/ γραφεύς

Σύγχυση δημιούργησε και η ανάγνωση της κτιτορικής επιγραφής του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ναζηρίου, ιδίως λόγω της δυσκολίας να διαβαστούν οι δύο τελευταίοι στίχοι της λόγω φθοράς των γραμμάτων. Παλαιότερα επεχείρησε ο ανωτέρω Κων/νος Ζάνιας να διαβάση και να δημοσιεύση την επιγραφή στο παραπάνω μνημονευθέν βιβλίο του.(9) Δυστυχώς, δεν κατάφερε να διαβάση καθόλου τους δύο τελευταίους στίχους της επιγραφής, αλλά αυθαιρέτως και κατ’ εικασίαν τους απέδωσε ως εξής: «ΕΜΗΣ ΟΙ ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΕΣ ΜΑΣΤΡΑΝΤΩΝΗΣ ΜΑΣΤΡΟΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΣΤΡΟΣΤΑΘΗΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ», δηλ. απλώς επανέλαβε τα ονόματα των πρωτομαστόρων, όπως τα είχε διαβάσει ο ίδιος στο αντίγραφο του Συμφωνητικού του 1811. Μάλιστα, άλλαξε ελαφρώς τη σειρά των ονομάτων (δεύτερος ο Μαστροδημητράκης αντί ο Μαστροστάθης) και αλλοίωσε το όνομα του ενός εξ αυτών (Μαστροδημήτρης αντί Μαστροδημητράκης). Με τον τρόπο αυτό όμως συντήρησε τη λανθασμένη απόδοση του επωνύμου «Στεργίου», το οποίο δεν είχε κανείς από τους τρεις πρωτομαστόρους, αφού αυτό οφειλόταν μόνο και μόνο στον ίδιο και σε λανθασμένη ανάγνωση του αντιγράφου του συμφωνητικού. 

Ο αείμνηστος αρχιτέκτονας και άριστος ειδήμων της ελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής Αργύρης Πετρονώτης, μελέτησε τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ναζήρι Μεσσηνίας, καθώς και την κτιτορική επιγραφή του και έγραψε αρκετά για το θέμα αυτό σε ειδικό άρθρο του(10). Σχετικά με την εντοιχισμένη επιγραφική πλάκα και τη δυσκολία της αναγνώσεώς της έγραψε ότι «Η επιγραφή είναι αρκετά φθαρμένη. Η ανάγνωσή της δύσκολη».(11) Μπόρεσε όμως να διαβάση με σχετική άνεση και ελάχιστες επουσιώδεις παραναγνώσεις τις πρώτες 12 σειρές της κτιτορικής επιγραφής και την τελευταία 14η, δυσκολεύτηκε όμως πολύ με την προτελευταία 13η, την οποία και δεν κατάφερε τελικά να «αποκρυπτογραφήση». Όπως σχολίασε ο ίδιος: «η 13η αράδα είναι τόσο φθαρμένη που δεν μεταγράφεται με βεβαιότητα».(12) Έτσι, εκτός από ένα ανορθόγραφο ΕΜΗΣ της αρχής του 13ου στίχου, διάβασε στη συνέχεια SΑCΗΑΜ(Ε;), το οποίο εξήγησε «μάλλον ως σάσιαμε, δηλ. φκιάξαμε»!(13). Εξάλλου στο τέλος του 13ου στίχου είδε το (ανύπαρκτο) όνομα «ΝΙΚΗΤ[Α] (;)». Δημοσιεύουμε παρακάτω τις δύο τελευταίες σειρές της επιγραφής, όπως τις διάβασε ο αείμνηστος φίλος Αργύρης Πετρονώτης, μόνο που τις δημοσιεύουμε όπως είναι στην επιγραφή και όχι όπως έχουν δημοσιευθή στο άρθρο, ίσως για τεχνικούς λόγους, όπου οι στίχοι είναι μεν διαχωρισμένοι με κάθετες γραμμές και αριθμημένοι, αλλά δεν συμπίπτουν με τους στίχους της επιγραφής: 

ΕΜΗ[C;] SΑCΗΑΜ[Ε;] ΠΡΟΤΟΜΑΗςΟΡΑ(;) ΝΙΚΗΤ[Α] (;)

ςΑΘΗ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗ ΛΑΓΚΑΔΙΑΝΗ

Ασφαλώς τον πολύπειρο ερευνητή μπέρδεψε το δεύτερο κατά σειρά γράμμα Μ του 13ου στίχου, το οποίο θεώρησε δεύτερο γράμμα της ανορθόγραφης λέξεως ΕΜΗΣ, ενώ αυτό εκ παραδρομής του πελεκάνου-γλύπτη γράφτηκε αντί του γράμματος Π και αποτελεί το δεύτερο γράμμα της ανορθόγραφης λέξεως ΕΠΗSΑCΗΑ (=ΕΠΙΣΤΑΣΙΑ). Επίσης δεν κατάφερε ο Πετρονώτης να διαβάση το τέλος του ίδιου στίχου, όπου αναγράφεται το όνομα ΑΝΤΟΝΗ. Επομένως, Αντώνης, Στάθης και Δημητράκης, χωρίς επώνυμα, είναι τα ονόματα των τριών Λαγκαδινών πρωτομαστόρων, δηλ. αυτά ακριβώς που αναφέρονται και στο αντίγραφο του Συμφωνητικού του 1811, χωρίς φυσικά να έχουν σχέση με το ανύπαρκτο επώνυμο «Στεργίου». 

Κατά ταύτα, η ορθή και οριστική πλέον ανάγνωση ολόκληρης της εν λόγω μεγαλογράμματης και ανορθόγραφης επιγραφής του Ι.Ν. Κοιμήσεως της Θεοτόκου Ναζηρίου Μεσσηνίας έχει ως εξής:

ΙΚΟΔωΜΙΘΙ Ο ΘΗΩς ΚΑΙ ΥΕΡΟΣ ΝΑωC ΤΙS     1

YΠΕΡΑΓΙΑC ΗΜωΝ ΘΕωΤΟΚΟΥ ΕΠω

ΝωΜΑΖΟΜΕΝΙς ΚΥΜΙCΥS ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΙS

ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΠΑΡΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΑΝΔΡΕ

ΟΥ ΑΝΑΓΝωςΟΥ ΤΟΥ ΠΑΠΑΤζΟΝΙ                   5

ΚΑΙ ΗC ΜΝΙΜΟCΙΝωΝ ΕωΝΙ

ωΝ ΑΜΙΝ Χ 1811 ΜΑΙΟΥ ΠΡΟΤΙ

ΕΤΕΛΙΟΘΗ ΧΧΧΧΧΧΧΧΧ

ΤΟ ςΕΡΕωΜΑ ΤΟΝ ΕΠΙ CΟΙ ΠΕΠΗΘ

ΟΤΩΝ ςΕΡΕΟCωΝ ΚΙΡΙΕ ΤΗΝ ΕΚ                       10

ΚΛΗΣΙΑΝ ΗΝ ΕΚΤΙCω ΤΟ ΤΗΜΙω 

CΟΥ ΕΜΑΤΗ 

ΕΠΗςΑCΗΑ ΠΡΟΤΟΝΜΑΗςΟΡ. ΑΝΤοΝΗ        13

ςΑΘΗ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗ ΛΑΓΚΑΔΙΑΝΗ

Από την επιγραφή αυτή μαρτυρείται και τεκμηριώνεται πέραν πάσης αμφιβολίας η επιστασία του Αντωνίου Ρηγόπουλου και των δύο άλλων Λαγκαδινών πρωτομαστόρων στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Αναζήρι Μεσσηνίας. Ανεπιφύλακτα επομένως, τόσο φιλολογικά όσο και επιγραφικά, μπορούμε να προσμετρήσουμε στα έργα του συγκεκριμένου λαϊκού αρχιτέκτονα και τον ανωτέρω ναό. Έτσι, οι τρεις πρωτομαστόροι που έκτισαν τη μεγαλοπρεπή και με κουμπέ (τρούλο) Κοίμηση της Θεοτόκου του Ναζηρίου Μεσσηνίας το 1811 στο ασφυχτικά βραχύ διάστημα των 40-45 ημερών, παρόλο που δεν αναφέρονται τα επώνυμά τους, είναι οι γνωστοί και από άλλες επιγραφικές πηγές Λαγκαδινοί («Λαγκαδιανοί» στην επιγραφή) Αντώνιος Ρηγόπουλος και Ευστάθιος Θεοδώρου και ο εισέτι αγνώστου επωνύμου Δημήτριος.  

Οι τρεις αυτοί Λαγκαδινοί πρωτομάστορες (Αντώνιος, Ευστάθιος και Δημητράκης) λίγους μήνες αργότερα έκτισαν στο άλλο Αναζήρι, το Αναζήρι Ηραίας στη Γορτυνία,(14) όπου οι Δεληγιανναίοι κατείχαν εκτεταμένες εκτάσεις,(15) τον ναό του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, με χρηματοδότηση του Λαγκαδινού μοραγιάνη Γέρο Γιάννη Παπαγιαννόπουλου (Δεληγιάννη),(16) όπως φαίνεται σε σχετική εντοιχισμένη μεγαλογράμματη και ορθογραφημένη επιγραφή της 6 Οκτωβρίου 1811.(17) Μάλιστα ως επώνυμο του Αντώνη γράφεται το πατρωνυμικό «Ρήγα», άλλη μορφή του «Ρηγόπουλος». Επιβεβαιώνεται λοιπόν η «επιστασία» του Αντώνη Ρηγόπουλου και στο κτίσιμο της εκκλησίας στο Αναζήρι Ηραίας, στην Αρκαδία. 

Ο Αντώνιος Ρηγόπουλος και ο Ευστάθιος Θεοδώρου αναφέρονται και σε άλλες παλαιότερες επιγραφικές πηγές. Μαρτυρούνται σε υπέρθυρη επιγραφή της Δ πλευράς του ναού του Τιμίου Προδρόμου Λαγκαδίων: «ΕΠΙSΑCΙΑ ΑΝΤωΝΙΟΥ/ ΡΙΓΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡωΤΟΜΑSΟΡ/Α ΧΕΙΡΙ ΔΕ ΕΥSΑΘΙΟΥ ΘΕΟ/ΔωΡΟΥ 1808»,(18) όπως και σε απόσπασμα επιγραφής του Αγίου Γεωργίου Στεμνίτσας (1810) κατ’ ανάγνωσιν Πετρονώτη: «…ΠΡΩΤΟΜΑΣΤΟΡΕΣ ΗΤΟΥ]Ν Ο ΑΝΤΟΝΙΟΣ-ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ…».(19) 

Ειδικά ο Αντώνιος Ρηγόπουλος ήταν φημισμένος πρωτομάστορας γνωστός και από φιλολογικές πηγές. Σε χειρόγραφο Ανωνύμου λαγκαδινού λογίου του 1870, ο Ρηγόπουλος χαρακτηρίζεται ως «αριστοτέχνης» λαϊκός αρχιτέκτονας, «όστις αυτοσχεδίως έκαμνε παν κτήριον», και «αυτοσχεδίως ανοικοδόμησε τους μεγαλοπρεπείς της εποχής εκείνης ναούς και προπύργια και το μέγα ειδωλείον των Οθωμανών εις Ναύπλιον…».(20) Το «μέγα ειδωλείον των Οθωμανών εις Ναύπλιον» είναι ασφαλώς το τζαμί του Αγά πασά, το οποίο κατά τον Αγώνα χρησιμοποιήθηκε ως Βουλευτικό. Η ομοιότητα κατασκευής μάλιστα του τζαμιού αυτού με το ισόγειο του γειτονικού Μεντρεσέ και το τζαμί του Ναυπλίου που μετέπειτα έγινε Καθολική Εκκλησία, μας επιτρέπει να προσγράψουμε στην οικοδομική αυθεντία του Ρηγόπουλου και τα τρία αυτά σημαντικά και σωζόμενα μέχρι σήμερα αρχιτεκτονικά έργα. Πέραν των ανωτέρω, άλλα έργα του προς το παρόν δεν γνωρίζουμε, ούτε άλλες πληροφορίες για τη ζωή του.(21)  

                                                                                    

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(υποσελίδιες)

1. Η κυριότερη πηγή πληροφοριών για την οικογένεια Παπατσώνη είναι ασφαλώς τα απομνημονεύματα ενός μέλους της, του Παναγιώτου Αναγν. Παπατσώνη, αδελφού του ηρωικού νεκρού των Τρικόρφων Δημητρίου, του αγωνιστού του 1821 Ιωάννου και πεντάδας θηλέων αδελφών, μεταξύ των οποίων και η Αναστασία, σύζυγος του λαγκαδινού στρατηγού και απομνημονευτή Κανέλλου Δεληγιάννη. Βλ. Παναγιώτου Παπατσώνη, Απομνημονεύματα (εισαγ. και σημειώσεις υπό Εμμαν. Γ. Πρωτοψάλτη), έκδ. Βιβλιοθήκης των Γενικών Αρχείων του Κράτους, Εν Αθήναις, 1960. Έχουν διασωθή 4 χειρόγραφα του Παν. Παπατσώνη. Τα δύο έχει εκδώσει ο Εμμ. Πρωτοψάλτης στο παραπάνω βιβλίο (το ένα απόκειται στα ΓΑΚ, Συλλογή Βλαχογιάννη). Τα άλλα δύο απόκεινται στο Ε.Λ.Ι.Α. Πρόσφατη μελέτη για την ίδια οικογένεια είναι του Γιώργου Σ. Αργυροηλιόπουλου, Οικογένεια Παπατσώνη, Καλαμάτα 2021, αναφερόμενη με ιδιαίτερα κεφάλαια στους τρεις αδελφούς Δημήτριο (1798-1825), Παναγιώτη (1800-1888) και Ιωάννη (1802-1871). 

2. Το νεότερο αντίγραφο του παλαιού συμφωνητικού καταγράφηκε στις 14 Μαρτίου 1911, δηλ. 100 χρόνια μετά τη σύνταξη και υπογραφή του πρωτοτύπου, στη σελ. 320 του Χειρογράφου Δ΄, προφανώς από χέρι διαφορετικό του απομνημονευματογράφου, ο οποίος ήδη είχε πεθάνει το 1888. Η καταγραφή αυτή γράφει καθαρά τη λέξη «στέργωσι», με τον τόνο στην πρώτη συλλαβή «στέ-», την οποία λανθασμένα εδιάβασε ο Ζάνιας «Στεργίου», ως επώνυμο τάχα των πρωτομαστόρων. Ο Πρωτοψάλτης μνημονεύει έτερο αντίγραφο του συμφωνητικού της εκκλησίας στη σελ. 314 του ίδιου Χειρογράφου. Βλ. Εισαγωγή στο Παπατσώνη, ό.π., σ. 23. Η ενθύμηση πάντως της σελ. 321 του Κώδικα από νεότερο γραφέα, σχετικά με την ανέγερση των εκκλησιών των Ταξιαρχών Λαγκαδίων και του Αγ. Γεωργίου Στεμνίτσας, ότι δηλ. κτίστηκαν την ίδια χρονιά με τον ναό της Κοιμήσεως Ναζηρίου, είναι λανθασμένη, δεδομένου ότι ο Ναός των Ταξιαρχών (και του Προδρόμου Λαγκαδίων) χτίστηκε το 1808, ενώ ο Αγ. Γεώργιος Στεμνίτσας το 1810. 

3. Το χωριό (Α)Ναζήρι της Μεσσηνίας κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας ανήκε στο βιλαέτι των Εμλάκικων ή Εμλακίων. Μετά την απελευθέρωση έγινε έδρα του τέως δήμου Εύας. Από το 1927 και μέχρι σήμερα ονομάζεται Εύα και ανήκει στον καλλικρατικό Δήμο Μεσσήνης. Απέχει 18 χιλ. ΒΔ της Καλαμάτας και 7 χιλ. ΒΔ της Μεσσήνης.  

4. Οι δύο Μεσσήνιοι που υπογράφουν ως μάρτυρες είναι γνωστά πρόσωπα της επαρχίας Εμπλάκικων, για τα οποία γράφει πολλά, όχι κολακευτικά, ο απομνημονευτής Παν. Παπατσώνης. Ο Αντώνης Περρωτής ήταν ταμίας του βιλαετίου και ο Αναγνώστης Λυκάκης γραμματικός. Και οι δύο εθήρευαν θέση προεστού της επαρχίας, αντιπολιτεύονταν τους Παπατσωναίους, και γενικά ετάρασσαν τα πράγματα της συγκεκριμένης επαρχίας. Αυτοί θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για τον θάνατο του κτίτορα του ναού Αναγνώστη Παπατσώνη με δηλητηρίαση τον Νοέμβριο του 1811, ενώ ο Αντώνης Περρωτής ήταν υπεύθυνος για τον θάνατο του πατέρα του Αναγνώστη, παπα-Δημήτρη Παπατσώνη το 1807. Βλ. Παπατσώνη, ό.π., σποράδην. 

5. Τα δικαιοπρακτικά έγγραφα γενικότερα της εποχής (πωλητήρια, χρεωστικές ομολογίες κλπ.) είχαν τη μορφή της εξώδικης ομολογίας, υπογράφονταν από τον δηλούντα και τους μάρτυρες και το έγγραφο παραδινόταν στον «δανειστή» προς ασφάλειά του και για οιαδήποτε νόμιμη χρήση.  6. Ο Αναγνώστης Παπατσώνης, του οποίου ο εκκλησιαστικός τίτλος «αναγνώστης» επεσκίασε το μικρό όνομα και τελικά το αντικατέστησε, όπως και πολλών άλλων ιστορικών προσωπικοτήτων (Αναγνώστη Δεληγιάννη, Αναγνώστη Κοντάκη, Αναγνώστη Παπάζογλου, Αναγνωσταρά, κ.ά.), λεγόταν Ανδρέας. Ήταν γιος του ιερέα παπα-Δημήτρη Παπατσώνη και εγγονός του γενάρχη της οικογένειας Στυλιανού Στούπα. Γεννήθηκε το 1765. Είχε διατελέσει βεκίλης της Πελοποννήσου στην Κων/πολη και μετά τον θάνατο του πατέρα του (1807) ανεκηρύχθη προεστός της επαρχίας Εμπλακίων. Απεβίωσε σε ηλικία 46 ετών λίγους μήνες μετά την ανέγερση της εκκλησίας της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Η μεγάλη περιουσία του δημεύτηκε, όμως με τη βοήθεια των πανίσχυρων συμπεθέρων τους Δεληγιανναίων κατάφεραν οι Παπατσωναίοι να την ανακτήσουν.    

7. Κωνσταντίνου Ζάνια, Ιστορία Ναζηρίου, Νεοχωρίου και Καλαμαρά, Αθήνα 1995, σελ. 16-17.

8. Για παράδειγμα η καθηγήτρια Φωφώ Αργυροπούλου σε ομιλία της για την οικογένεια των Παπατσωναίων με την ευκαιρία των 200 χρόνων από την ανέγερση του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου ανεφέρθη στην εντοιχισμένη επιγραφή του ναού όπως τη μετέγραψε λανθασμένα ο Ζάνιας. Η ομιλία ανέβη την 1-3-2014 στο διαδίκτυο. Βλ. https // likotrafo-gr.webnode.gr/news.

9. Ζάνιας, ό.π., σ. 17.

               10. Ο ναός της Κοιμήσεως Ναζηρίου έχει μελετηθή αρχιτεκτονικά από ομάδα αρχιτεκτόνων και μηχανικών του Ε.Μ.Π. με χρηματοδότηση των «Ανθέων της Πέτρας» τον Νοέμβριο του 2016. Οι αποτυπώσεις του ναού και άλλα σχέδια στο Βασ. Γκανιάτσας (επιμ.), Εγχειρίδιο της Λαγκαδινής Παραδοσιακής Τέχνης της Πέτρας, έκδ. Ανθέων της  Πέτρας, Αθήνα 2023, σσ. 337-341. Βλ. επίσης πολλές πληροφορίες για τον ναό στο Αργύρη Π.Π. Πετρονώτη, «Ανοικοδόμηση εκκλησιών Πελοποννήσου επί Βελή πασά, μόρα βαλεσί 1807-1812», Νεομάρτυρες Πελοποννήσου, Πρακτικά Ιστορικού Συμποσίου που έγινε στην Τρίπολη (19-21 Σεπτεμβρίου 2003), Τρίπολη 2008, σ. 512. Ας σημειωθή παρεμπιπτόντως ότι η εκκλησιαστική φράση που αναγράφεται στην κτιτορική επιγραφή έχει ακριβώς ως εξής: «Το στερέωμα των επί σοι πεποιθότων, στερέωσον, Κύριε, την Εκκλησίαν ην εκτήσω τω τιμίω σου αίματι». Όπως είναι φανερό, δεν αναφέρεται σε κτίσιμο εκκλησίας, αλλά στην απόκτηση της Εκκλησίας από τον Χριστό («την Εκκλησίαν ην εκτήσω», όχι «την εκκλησίαν ην εκτίσω»). Η φράση προέρχεται από τις Καταβασίες της Υπαπαντής και αποτελεί την Ωδή γ’. Μάλλον εγράφη εκ παρανοήσεως του ακριβούς νοήματός της από τον συντάκτη της επιγραφής κατά παρερμηνεία των ομόηχων λέξεων Εκκλησία και εκκλησία (ναός), και εκτήσω και εκτίσω.

               11. αυτόθι, σ. 513.

               12. αυτόθι.

               13. αυτόθι.

              14. Το Αναζήρι Ηραίας βρισκόταν στην βόρεια όχθη του Αλφειού. Ανήκε στον τ. δήμο Ηραίας. Το 1940 καταργήθηκε. Η επιμελήτρια του Αρχείου της οικογένειας Δεληγιάννη επανειλημμένως εκ παραναγνώσεως μεταγράφει το χωριό ως Αναγήριον ή Αναγύριον. Βλ. Ευτυχίας Δ. Λιάτα, Αρχεία οικογένειας Δεληγιάννη. Γενικό ευρετήριο, εκδ. Εταιρείας των Φίλων του Λαού, Αθήναι 1992, σελ. 42, 45, 117. Όμως, πλην δύο περιπτώσεων (έγγρ. 189 και 195), καταγράφει σωστά το τοπωνύμιο αυτό στο έτερο σχετικό με το Αρχείο βιβλίο. Βλ. Ευτυχίας Δ. Λιάτα (επιμ.), Αρχείον Κανέλλου Δεληγιάννη. Τα έγγραφα 1779-1827, έκδ. Ε.Φ.Λ., Αθήναι 1993 (πολλάκις). 

              15. Oι Δεληγιανναίοι κατείχαν μεγάλες πεδινές εκτάσεις στη Γορτυνία, ακόμα και στην Ηλεία (Μακρίσια, Κρέστενα). Οι πιο εύφορες εκτάσεις τους στη Γορτυνία ήσαν παραποτάμιες, στην δεξιά κοίτη του Αλφειού μέχρι τη συμβολή του με τον ποταμό Λάδωνα στην περιοχή της Ηραίας ή Λιοδώρας. Πολλές πληροφορίες από πρωτογενές αρχειακό υλικό για τη διανομή των ακινήτων μεταξύ των οκτώ αδελφών Δεληγιανναίων σε όλες αυτές τις περιοχές και στο Αναζήρι Ηραίας κατά το 1829, βλ. Ηλία Γιαννικόπουλου, «Ειδήσεις περί της οικογένειας Δεληγιάννη από χειρόγραφο Κώδικα του Πανάγου Ι. Δεληγιάννη (1788-1839)», Γορτυνιακά, τόμ. Δ΄, Αθήναι 2007, σσ. 305-344, ιδίως στις σελίδες 26-31, 32-35, 37, 38, 47 του Κώδικα.    

             16. Για τον μοραγιάνη Ιωάννη Παπαγιαννόπουλο (Δεληγιάννη), βλ. προχείρως Καν. Δεληγιάννη, Απομνημονεύματα, τόμ. 16, Αθήναι 1957, κυρίως σσ. 27επ. και Ηλία Γιαννικόπουλου, «Ο Γέρο Γιάννης Παπαγιαννόπουλος ή Δεληγιάννης (1738-1816), ο θρυλικός άρχοντας των Λαγκαδίων», στον ιστότοπο https://argolikivivliothiki.gr/2024/02/13/giannis-papagiannopoulos/.

            17. Την επιγραφή έχει μεταγράψει ο Αργύρης Πετρονώτης στο εν λόγω άρθρο του. Βλ. Πετρονώτης, ό.π., σ. 512. Φωτογραφία του ναού, πανομοιότυπο της επιγραφής και μεταγραφή της, στο Γκανιάτσας, ό.π., εικ. 9, σ. 280.

            18. Την επιγραφή αυτή, όπως και την κτιτορική του ναού του Τιμίου Προδρόμου Λαγκαδίων με μακρόχρονη προσπάθεια ανέγνωσα και δημοσίευσα στο φύλλο 165/17-12-1973 της εφημερίδας του Συνδέσμου Λαγκαδινών Αττικής «Ηχώ των Λαγκαδίων». Γενικά για την ανέγερση των δύο ναών Τιμίου Προδρόμου και Ταξιαρχών στα Λαγκάδια το 1808, βλ. Ηλία Γιαννικόπουλου, «Η ανέγερση δύο ναών στα Λαγκάδια Γορτυνίας κατά την Τουρκοκρατία (1808)», Πελοποννησιακά, τόμ. ΚΗ΄ (2005-2006), Αθήναι, σσ. 163-180. Πανομοιότυπο και μεταγραφή της επιγραφής στο υπέρθυρο της Δ. πύλης του ναού του Προδρόμου στη σ. 175. Πανομοιότυπο και μεταγραφή της κτιτορικής επιγραφής του ίδιου ναού στη σελ. 172. Βλ. επίσης Χρήστου Γ. Κωνσταντινόπουλου, Οι παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννήσου, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1983, σημ. 67, σ. 104, Μαρίας Τσούπη, Δια χειρός τέκτονος…, έκδ. Ανθέων της Πέτρας, Αθήνα 2021, σ. 23, 33, 44, 46, 66, 79, 152, 160. Ο Αργύρης Πετρονώτης διάβασε ορθότερα την επιγραφή στη Δ πλευρά του Προδρόμου ως εξής: «ΕΠΙΣΤΑΣΙΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΠΡΩΤΟΜΑΪΣΤΟΡΟΣ ΧΕΙΡΙ ΔΕ ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ 1808». Όμως την κτιτορική επιγραφή στη Ν πλευρά του ίδιου ναού διάβασε με πολλές παραναγνώσεις. Βλ. Πετρονώτη, «Ανοικοδόμηση εκκλησιών…», ό.π., σ. 494-495. Πάντως, σε νεότερη μελέτη του αποδέχεται τελικά τη δική μου ανάγνωση, χωρίς να με μνημονεύει. Βλ. Αργύρη Π.Π. Πετρονώτη (και συνεργατών Χρ. Βελουδάκη- Ελ. Δεληγιάννη- Φωτ. Κόνδη- Χρ. Καραγεώργη- Νικ. Ξάνθου), «Δύο αδελφοί ναοί: Ο Αγιώργης της Στεμνίτσας, 1810 και ο Πρόδρομος στα Λαγκάδια, 1808», Πρακτικά Δ΄ Επιστημονικού Συμποσίου Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης (2015), Αθήνα 2017, σ. 245-263. Η κτιτορική επιγραφή του Προδρόμου στη Ν πλευρά (φωτογραφία και μεταγραφή) στη σελ. 257 (εικ. 2α). Η επιγραφή στη Δ πλευρά (φωτογραφία, πανομοιότυπο και μεταγραφή) στη σ. 258 (εικ. 3α). Η παρούσα μελέτη του Αργύρη Πετρονώτη και των συνεργατών έχει ανέβη και στο διαδίκτυο, https://www.anthitispetras.gr/index.php/el/blog/item/dyo-adelfoi-naoi. Τη δική μου ανάγνωση δέχεται και δημοσιεύει και η Μαρία Στούπη. Βλ. Στούπη, ό.π. (πολλαχού). 

               19. Την επιγραφή έχουν μερικώς αναγνώσει δύο μελετήτριες του ναού, χωρίς όμως να υποπτεύονται ότι υποκρύπτει τα ονόματα των Λαγκαδινών πρωτομαστόρων Αντώνη Ρηγόπουλου και Ευσταθίου Θεοδώρου. Βλ. Ευαγγελία Ν. Γεωργιτσογιάννη- Ξανθή Α. Προεστάκη, Ιερός ναός Αγίου Γεωργίου Στεμνίτσας (1810), Αθήνα, 2010, σ. 17. Την ταύτιση του πρωτομάστορα του ναού με τον Αντώνη Ρηγόπουλο, πρωτομάστορα και του ναού του Προδρόμου Λαγκαδίων, απέδειξε ο Αργ. Πετρονώτης με την ομάδα του, που μελέτησαν τους δύο ναούς και έκαναν τις αποτυπώσεις τους. Βλ. Πετρονώτη κ.ά., «Δύο αδελφοί ναοί…», ό.π. Στην παλιότερη εργασία του και σε λεζάντα της νεότερης παραπάνω αναφερθείσης (σ. 258, εικ. 3β) ο Πετρονώτης διαβάζει ΗΤΟΥΝ, στο κείμενο της νεότερης (σ. 250) διορθώνει σε ΗΤΟΝ, εξηγώντας και τον λόγο της μικρής αυτής αλλαγής, ότι δηλ. ο συντάκτης της παρούσης επιγραφής ίσως μιμείται την παρόμοια επιγραφή της Νέας Μονής Φιλοσόφου (1691).

              20. Βασ. Ι. Τσαφαρά (επιμ.), Τα Λαγκάδια κατά εν παλαιόν χειρόγραφον, Ηχώ των Λαγκαδίων, φ. 20/1 Δεκ. 1960, φ. 21/1 Ιαν. 1961, φ. 22/1 Φεβρ. 1961, φ. 23/1 Μαρτ. 1961. Οι παραπομπές στον Ρηγόπουλο στα φ. 21 και 20 αντίστοιχα.

               21. Πλούσια είναι η βιβλιογραφία για το τζαμί του Αγά πασά και τα άλλα παρόμοια και της αυτής αρχιτεκτονικής τοιχοποιΐας κτίσματα στο Ναύπλιο, δηλ. το ισόγειο του Μαντρεσέ (Ιεροδιδασκαλείου) και την Καθολική Εκκλησία ή Φραγκοκλησιά. Για τον χρόνο κατασκευής του Μεγάλου τζαμιού (Βουλευτικού) έχουν διατυπωθή πολλές απόψεις, χωρίς να έχει δοθή ακόμη οριστική απάντηση στο ζήτημα. Κρατούσα παλαιότερα ήταν η άποψη ότι το έργο είναι κτίσμα των τελών του 18ου ή των αρχών του 19ου αιώνα. Βλ. Μιχ. Γ. Λαμπρυνίδη, Ναυπλία, Αθήνα 1898, σ. 248επ. Η Σέμνη Καρούζου εξετάζοντας την τοιχοποιΐα του τζαμιού του Αγά πασά το τοποθετεί «στα τέλη του 18ου ή στις αρχές του 19ου αιώνα». Βλ. Σέμνης Καρούζου, Το Ναύπλιο, Αθήνα 1979, σ. 58, ενώ ο Κωνσταντινόπουλος θεωρεί ότι η οικοδόμηση του τζαμιού πρέπει να έγινε «την τελευταία εικοσαετία του 18ου αιώνα». Βλ. Κωνσταντινόπουλου, ό.π., σελ. 24 και σημ. 69, 70. Οι νεότερες έρευνες δεν έχουν καταλήξει σε κάποιο οριστικό αποτέλεσμα. Βλ. Αναστασίας Βασιλείου, Βουλευτικό, στο Έρση Μπρούσκαρη (επιμ.), Η οθωμανική αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, έκδ. Υπουργ. Πολιτισμού, Αθήνα 2008, σ. 126, Της αυτής, Μεντρεσές (ή Φυλακές Λεονάρδου), στο ίδιο, σ. 128, Της αυτής, Καθολική εκκλησία η Φραγκοκλησιά, στο ίδιο, σ. 129. Σε πρόσφατες μελέτες τους η Καλλιόπη Αμυγδάλου και ο οθωμανολόγος Ηλίας Κολοβός, συνδέουν το τζαμί του Αγά πασά με τον Ραγίπ πασά του Ναυπλίου, και θεωρούν ότι το Βουλευτικό και ο μεντρεσές ολοκληρώθηκαν μεταξύ 1818 και 1820, επικαλούμενοι και τη σύμφωνη άποψη του ερευνητή Αργύρη Πετρονώτη σε προσωπική επικοινωνία που είχαν μαζί του. Βλ. Καλλιόπη Αμυγδάλου-Ηλίας Κολοβός, «Η μετάβαση από το οθωμανικό στο ελληνικό κράτος στη χωρική του διάσταση: Το τζαμί του Ναυπλίου που μετασκευάστηκε στο «πρώτον εν Ελλάδι Βουλευτήριον» 1825», Τα Ιστορικά, τ. 67 (2018), σσ. 58-76, τώρα εμπλουτισμένο και βελτιωμένο στο Ηλ. Κολοβός-Δημ. Δημητρόπουλος (επιμ.), Πώς προσεγγίζουμε την Επανάσταση, έκδ. εφημ. των Συντακτών, Αθήνα, Ιούνιος 2021. Όμως, ο αρχαιολόγος Χρήστος Ι. Πιτερός, σε παλαιότερη εργασία του θεωρεί ότι η σωζόμενη επιστολή του Ραγίπ πασά προς τους Υδραίους του 1816 «προφανώς δεν σχετίζεται με το Βουλευτικό και το πιθανότερο είναι να αναφέρεται στο κτίσιμο του τζαμιού-Καθολικής εκκλησίας (Φραγκοκκλησιάς)». Βλ. Χρήστος Ι. Πιτερός, «Πότε χτίστηκε το μεγάλο Τζαμί «Βουλευτικό» στο Ναύπλιο», Ναυπλιακά Ανάλεκτα, τόμ. VI, έκδ. Δήμου Ναυπλιέων, Ναύπλιο 2007, σσ. 135-142. Το ζήτημα παραμένει ανοικτό και απαιτεί περαιτέρω έρευνα και μελέτη.  

    

                                                                                                         ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

SUMMARY 

Elias Yannikopoulos: The master builders of the church of the Assumption of the Virgin Mary in Naziri (Eva) Messenia according to a written document and the stone inscription of the church (1811)

In this paper new elements are presented relating to the master builders of the church of the Assumption of the Virgin Mary in the village of Naziri (now Eva) in Messenia during the Turkish Occupation (1811) within the very short period of 40 days. Rightly reading for the first time two relevant documents, i.e. the copy of the contractor agreement found in the Papatsonis’ archives and the stone inscription on the wall of the church itself, we arrive at the conclusion that the master builders of the church had been Antonios (Regopoulos), Stathis (Theodorou) and Demetrakis (of unknown surname), all of them from the village of Langadia, very well known cradle of stone masons in Peloponnese.      

*

Ο ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΚΑΝΕΛΛΟΣ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ ΖΗΤΕΙ ΔΑΝΕΙΚΑ ΑΠΟ ΦΙΛΟΥΣ ΤΟΥ

Είναι γνωστές οι εκδουλεύσεις του Λαγκαδινού στρατηγού και απομνημονευτή Κανέλλου Δεληγιάννη(1) κατά την προετοιμασία και διεξαγωγή της Επαναστάσεως του 1821, όπως και η συμμετοχή του σε διάφορες μάχες στην Πελοπόννησο και εκτός αυτής (Μεσολόγγι, Κομπότι, Πέτα). Ο Κανέλλος Δεληγιάννης, μαζί με τα άλλα αδέλφια του, θυσίασαν όλη την τεράστια περιουσία τους για την επιτυχία του Αγώνα και διέθεσαν μεγάλα χρηματικά ποσά, όπως ο ίδιος αναφέρει συχνά στα «Απομνημονεύματά» του. Ενδεικτικά αναφέρουμε το εξής απόσπασμα: «Εις τας μετά την άλωσιν της Τριπολιτσάς εκστρατείας, τας οποίας εκάμαμεν από τας αρχάς Φεβρουαρίου εις τας Πάτρας, κατά τον Μάϊον εις την Ακαρνανίαν και μετά την εκείθεν επιστροφήν μας κατά τον Αύγουστον εις την του Ναυπλίου, και εκείθεν κατά τον Νοέμβριον εις το Μισολόγγι μέχρι τις 18 Ιανουαρίου, ότε υπεστρέψαμεν εις την πατρίδα μας, ένδεκα μήνας, εξώδευσα εξ ιδίων μου και από τα της οικογενείας μου υπέρ τας 250.000 γρόσια, εκτός των πολεμεφοδίων, τα οποία ήτον εδικά μας, χωρίς ποτέ να απαιτήσω ή να λάβω από το Δημόσιον ή από την Κυβέρνησιν ουδέ εν λεπτόν, μήτε πέντε δεκάρια φουσέκια!» (2). 

Λεπτομερής αναφορά με τις εκδουλεύσεις του Κανέλλου Δεληγιάννη κατά την Επανάσταση, συνταχθείσα το 1833, όπως και εκτίμηση των ζημιών σε κινητά και ακίνητα που υπέστη η οικογένεια από τους Τούρκους, σώζονται στο Αρχείο της οικογένειας Δεληγιάννη, στην Εταιρία των Φίλων του Λαού,(3) και σχολιάζονται από την ερευνήτρια Ευτυχία Δ. Λιάτα σε μελέτη της.(4) Σε έκθεση λογαριασμού εξόδων για την περίοδο 1821-1827 ο Καν. Δεληγιάννης δηλώνει ότι δαπάνησε για μισθοδοσία και τροφοδοσία του στρατιωτικού του σώματος 843.630 γρόσια. Εξάλλου σε άλλο έγγραφο, οι ζημιές που υπέστη ο Κανέλλος και οι άλλοι αδελφοί του σε κινητά και ακίνητα από τους Τούρκους υπολογίζεται από τον ίδιο για την περίοδο 1821-1826 σε 780.000 γρόσια, ήτοι συνολικά για δαπάνες και ζημιές η Επανάσταση στοίχισε στην οικογένεια Δεληγιάννη το ιλιγγιώδες ποσό του 1,5 εκατομμυρίου γροσίων περίπου!(5) 

Δυστυχώς, το πέρας της Επαναστάσεως βρήκε την οικογένεια Δεληγιάννη κατεστραμμένη οικονομικά. Ο στρατιωτικός αρχηγός της Κανέλλος έφθασε σε οικονομική ανέχεια και αναγκαζόταν να ζητά από τους φίλους του δανεικά χρήματα, για να μπορέση ν’ ανταποκριθή στις ανάγκες της καθημερινής ζωής του, θυσιάζοντας έτσι εξ ανάγκης αρκετή από την αξιοπρέπεια της αρχοντικής καταγωγής του. Δημοσιεύονται παρακάτω δύο επιστολές του Κανέλλου Δεληγιάννη με αυτό το περιεχόμενο, τις οποίες ευγενώς μου παρεχώρησε ο φίλος και συνάδελφος Σπύρος Δημητρακόπουλος, τον οποίο και ευχαριστώ θερμά. Η πρώτη εξ αυτών απόκειται στο Ιστορικόν Αρχείον Ε.Λ.Ι.Α. (Αρχείο Θεοδώρου και Γενναίου Κολοκοτρώνη φ. 2.3 έγγ. 107 (265), ενώ η δεύτερη προέρχεται από το οικογενειακό του Αρχείο. Και οι δύο είναι του έτους 1832. Διορθώνεται η ορθογραφία και η στίξη του κυρίου μέρους και των δύο εγγράφων:

    

1

Φιλική και αιτητική επιστολή προς τον Γενναίο Θ. Κολοκοτρώνη της 12 Ιανουαρίου 1832 από το Άργος, με την οποία ο Καν. Δεληγιάννης ζητεί δάνειο 100 ταλήρων για να καλύψη επείγουσες ανάγκες του. Τη σχετική δανειστική ομολογία προς εξασφάλιση του δανειστού του αποστέλλει σε αυτόν με τον Διονύσιο (μάλλον τον Διονύσιο Χρυσοσπάθη). 

Γεναιότατε στρατηγέ μου,

»Τον κίνδυνον εις τον οποίον κατήντησα αφ’ ου ανεχώρησες, ίσως/ τον επληροφορήθης. Έχω σήμερον δύω ημέραις οπού είμαι χωρίς κάψαν, πλην/ ευρίσκομαι σαράντα ημέραις κατάκοιτος και εις άκραν ατονίαν και ο Θεός/ ας κάμη το έλεός Του εις εμέ. Στρατηγέ μου, την ανέχειάν μου και την δυ/στυχίαν μου την γνωρίζεις οπού κατήντησα εις το ανοικονόμητον. Με εντροπήν/ μου λοιπόν μεγάλην σε παρακαλώ να με δανείσης εκατόν τάληρα δια να/ πληρώσω τους ιατρούς, να απαντήσω και τα λοιπά έξοδά μου, και λαμβάνεις/ την ομολογίαν μου από τον Διονύσιον. Εγνωρίζω και τα έξοδά σου και τας λοι/πάς φροντίδας σου, αλλά δεν έχω εις ποίον άλλον να καταφύγω να ζητή/σω, και δεν ελπίζω να δυσαρεστηθής και να αποτύχω ποτέ.

Στρατηγέ μου, εγώ επειδή και έφτασα μίαν φοράν να αφιερωθώ εις την προ/στασίαν σου, και είδα πραγματικήν υπεράσπισιν από τα ευγενικά σου αισθήμα/τα, είμαι πλέον αφιερωμένος όλως διόλου εις τον εαυτόν σου, και μετά Θεόν/ τας ελπίδας μου τας έχω εις την γενναιότητά σου, και όσον καιρόν ζήσω εις το/ εξής σε γνωρίζω αδελφόν μου και ευεργέτην μου, και σου ομνύω εις την ζωήν/  μου και εις την τιμήν μου, ότι είμαι και θέλει είμαι αιωνίως αχώριστος από την/ γενναιότητά σου. Και αν είσαι εκείνος ο γενναίος οπού ηξεύρω, δίδεις πίστιν εις/ τα γραφόμενά μου, διότι γνωρίζεις και την εδικήν μου σταθερότητα και ειλικρίνειαν./ Δεν είμαι εις κατάστασιν να σε γράψω περισσότερα, αλλά σε παρακαλώ ως αδελφός σου, να περάσης απ’ εδώ και σε ιδώ να σε ομιλήσω και προφορικώς/ να ιδής και το χάλι μου, και σε προσμένω ανυπομόνως. Μένω:-/

     Ιανουαρί(ου) 12, άργ(ος) 1832:-                                                 ο αδελφός σου/

                                                                                                       Κανέλλ(ος) δηλιγιάννης:-

(στο αριστερό περιθώριο καθέτως) πρόσφερον παρακαλώ το σέβας μου προς τον Γ: αρχηγόν αν ευαρεστήσαι:-

(όπισθεν) Προς τον Γεναιότατον Συνταγματάρχην Κύριον Ιωάννην θ: κο/λοκοτρώνην. κτ: κτ: κτ:/ εις Ναύπλιον  

2

Φιλική και αιτητική επιστολή της 20 Φεβρουαρίου 1832 από την Τριπολιτσά προς τον παλαιό οπλαρχηγό της Καρύταινας Βασίλειο Δημητρακόπουλο (Τουρκοβασίλη) από την Αλωνίσταινα, με την οποία ο Καν. Δεληγιάννης ζητεί χρηματικό δάνειο 1.000 γροσίων, περικλείοντάς του υπογεγραμμένη από τον ίδιο και τη σχετική δανειστική ομολογία. Επίσης του γράφει διάφορες πληροφορίες.  

       

Γενναιότατε Κ: Βασίλη!

»Τας έως τώρα περιστάσεις μου τις ηξεύρεις καλά, και κρί/νω περιττόν να σε τας περιγράψω. Ως εκ τούτου λοιπόν και άλλων πολλών αιτιών, και/ μάλιστα εκ της παρελθούσης ασθενείας μου, κατήντησα προς το παρόν εις έλλειψιν χρη/ματικήν και δυσκολεύομαι να απαντήσω κάποιας οικιακάς ανάγκας μου. Δεν/ επιθυμούσα ποτέ να σας ενοχλήσω και να σας κάνω τοιαύτην αίτησιν να με δα/νήσετε, δια να μην κάμετε τίποτε στοχασμούς διαφορετικούς, αλλά δια να μην/ καταφύγω εις άλλους, έκρινα ευλογώτερον να ζητήσω από την γενναιότητά σας, έχων/ το θάρρος της συγγενείας και της παλαιάς ειλικρινούς οικειότητος, και γνωρίζων ότι δεν/ αποτυχαίνω. Σας περικλείω λοιπόν μίαν ομολογίαν μου και σας παρακαλώ να/ με ευρεθήτε χίλια γρόσια δάνειoν. Και κοντά οπού θέλει τα επιστρέψω εγκαίρως κα/τά την θεωρίαν με τον τόκον τους, θέλει με υποχρεώσετε μεγάλως, και θέλει πιστεύσω/ αδιστάκτως ότι με αγαπάτε καθώς σας αγαπώ. Και δεν ελπίζω να ακούσω ποτέ δυ/σκολίας και προφάσεις ανεχείας. Διό και τα περιμένω με τον άνθρωπόν μου οπού ε/πίτηδες στέλλω, και δεν σας βαρύνω ταυτολογών. 

Δια να ικανοποιήσω την περιέργειάν σας, σας περικλείω και το αντίγραφον του πρωτο/κόλλου οπού κατ’ αυτάς έλαβον εκ Ναυπλίου, και βλέπετε τα εν αυτώ περιεχόμενα.

Ο Γενναίος εμίσευσε μετά του στρατηγού Κολιόπουλου και Γρηγοριάδου την Δευτέραν/ το μεσημέρι δια το Καστρί προς αντάμωσιν του κ. Ζαΐμη, και ελπίζω αύριο-μεθαύριον/ να επιστρέψουν, και τότε πληροφορούμεθα τι έπραξαν. Φήμη ηκούσθη από χθες ότι οι/ αντάρται εκυρίευσαν το φρούριον της Ναυπάκτου δι’ επιβουλής, τούτο όμως χρήζει βεβαι/ότητος. Περιμένω απόκρισίν σου δηλωτικήν και της αγαθής υγείας σας. Μένω./ 

        φευρουαρί(ου) 20: τριπολ(ιτσά) 1832:                                                  πρόθυμος αδελφός/

                                                                                                                          Κανέλλος δηλιγιάννης

(όπισθεν) προς τον Γεναιώτατον Κ: βασίλειον π: δημη/τρακόπουλον:-/

                                                                         εις αλωνίστεναν

(με άλλη γραφή) γράμα του Κ. Κα/νέλου δελιγιάνη/ με μίαν ομο/λογίαν

2α

Η δανειστική ομολογία του Καν. Δεληγιάννη προς τον Βασίλειο Π. Δημητρακόπουλο, με τους όρους δανεισμού, ήτοι με διορία έξι μηνών και με τόκο 1,50 % τον μήνα, ήτοι 18% τον χρόνο, και με ημερομηνία έκδοσης αυτήν της επιστολής, δηλ. 20 Φεβρουαρίου 1832 από την Τριπολιτσά. Η Αναστασία Κ. Δελιγιάννη, που καταβάλει μεγάλο μέρος του δανείου (703 γρόσια) την 22 Ιανουρίου 1833 είναι η σύζυγος του Κανέλλου, κόρη του άρχοντα της Ανδρούσας Αναγνώστη Παπατσώνη. 

Ο υποφαινόμενος δηλοποιώ ότι, δι’ ιδίαν μου χρείαν και/ ανάγκην εδανείσθην παρά του κ. Βασιλείου Π./ Δημητρακοπούλ(ου) γρόσια χίλια, λέγω γρ. 1000,/ τα οποία υπόσχομαι να τω τα επιστρέψω α/προφασίστως εις διορίαν μήνας εξ μετά του/ δεδουλευμένου αυτών τόκου ανά ένα ήμισυ/ τα % τον μήνα. Και δι’ ασφάλειάν του έδωκα/ την παρούσαν ομολογίαν μου εις χείρας του/ βεβαιωμένην ιδιοχείρως μου.-/

       1832: φευρουαρί(ου) 20 τριπολιτσά:-/

             κανέλλος δηλιγιάννης βεβαιώ:-

(όπισθεν με άλλο χέρι) ομολογία Κ:/ δελιγιάνι/ δια γρ(όσια) 1000/ τη 20: φευρ.1832:

(σελ. 2, με άλλη γραφή) Έλαβον δια λ/σμόν των όπισθεν/ παρά της Κυρίας Αναστασίας Κ. Δηλιγιάνη/ 37: των 19: γρ(οσίων)     703:-/ 

τη 22: Ιανουαρίου 1833, εν Τριπολ(ιτσά):

2β

Αχρονολόγητο απόσπασμα της μερίδος του Κανέλλου Δεληγιάννη από το λογιστικό δεφτέρι των Δημητρακόπουλων σχετικά με την τύχη του ως άνω δανείου. Φαίνεται ότι εννέα έτη αργότερα κάποια εκκρεμότητα παραμένει εκ μέρους του οφειλέτου, άγνωστο για ποιο λόγο. Κατά πληροφορία του Σπύρου Δημητρακόπουλου, γνώστη του γραφικού χαρακτήρα των προγόνων του, η γραφή του παρόντος εγγράφου ανήκει στον Κωνσταντάκο Δημητρακόπουλο, που είχε διατελέσει και Δήμαρχος Φαλάνθου.   

                  Παρτίς Κανέλου δελιγιάνη

Ελείπον κεφάλαιον ομολογίας               γρ. 297:/

Τόκοι ως η ομολογία αριθμός/ 

α 18: τα % δια μήνας 11:                                165:/

Τόκος του ανωτέρω ελείπον(τος) κεφα/

λαίου ως η ομολογία έτη 9:                           486:/

                                       γρ(όσια)                    948: 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(υποσελίδιες)

1. Δυστυχώς δεν έχει ακόμα γραφή μονογραφία με τη ζωή και τη δράση του Κανέλλου Δεληγιάννη, γίνονται όμως πολλές αναφορές στην επαναστατική κυρίως δράση του στην Πελοπόννησο και αλλού από όλους τους ιστορικούς και απομνημονευτές του Αγώνα του 1821, χωρίς να αναφερόμαστε σε δημοσιογραφικά έργα ιδεολογικής σκοπιμότητος, όπως το βιβλίο του Κωστή Παπαγιώργη ή άλλα γενικότερα πατριδογραφικά έργα.   

2. Κανέλλου Δεληγιάννη, Απομνημονεύματα, εκδ. Γ. Τσουκαλά, τόμ. 17, σ. 109

3. Το αρχείο της οικογένειας Δεληγιάννη απόκειται στην Εταιρεία των Φίλων του Λαού, και αποτελείται από 30.00 περίπου έγγραφα (η μεγίστη πλειονότητα αποτελούν μέρος του αρχείου του Πρωθυπουργού Θεοδώρου Π. Δηλιγιάννη). Μέχρι σήμερα έχει εκδοθή ένας τόμος με μέρος του αρχείου του Κανέλλου Δεληγιάννη και το Ευρετήριο του Αρχείου. Τα αρχεία έχει μελετήσει και ταξινομήσει η ιστορικός Ευτυχία Λιάτα. Βλ. Ευτυχίας Δ. Λιάτα, Αρχεία οικογένειας Δεληγιάννη. Γενικό ευρετήριο, εκδ. Εταιρείας των Φίλων του Λαού, Αθήναι 1992, Της αυτής, Αρχείον Κανέλλου Δεληγιάννη. Τα έγγραφα 1779-1827, έκδ. Εταιρείας Φίλων του Λαού, Αθήναι 1993.  

4. Ευτυχία Δ. Λιάτα, «Οι αναβαθμοί της απομνημόνευσης και οι πολιτικές στρατηγικές μιας οικογένειας», Ο ερανιστής, τόμ. 20 (1995), σσ. 163-233.

5. Βλ. Λιάτα, Οι αναβαθμοί…, ό.π., σ. 196 επ. Κατάσταση εκδουλεύσεων του Στρατηγού Κανέλλου Δεληγιάννη, συντεταγμένη το 1833. Περιλαμβάνεται στα Αρχεία της Οικογένειας Δεληγιάννη, που φυλάσσεται στην Εταιρεία Φίλων του Λαού (Ι. 42. 13). Πανομοιότυπο του εγγράφου σε σμίκρυνση στο Λιάτα, Αρχεία …, εικ. 42 στις Εικόνες Β΄ (πριν από τη σ. 113). 

6. Για την Αλωνίσταινα και την οικογένεια των Δημητρακόπουλων (πρώην Κωτσακαίων, από την οποία καταγόταν η μητέρα του Θεοδώρου Κολοκοτρώνη Ζαμπέτα Κωτσάκη), βλ. Τάσου Αθ. Γριτσόπουλου, Τα χωριά του Φαλάνθου, έκδ. Αδελφότητος Αλωνιστιωτών Αθηνών, Αθήναι 1994, ειδικότερα σσ. 399-446. Για τα γενεαλογικά των Δημητρακοπουλαίων, αυτόθι, σ. 438επ. Αναλυτικό βιογραφικό και φωτογραφία του αγωνιστή Βασίλη Π. Δημητρακόπουλου ή Τουρκοβασίλη ή Αλωνιστιώτη (1798-1869), αυτόθι, σ. 441. Επίσης, Σπύρου Δημητρακόπουλου, «Ιστορικαί και άλλαι ειδήσεις εκ τινος νομικού εγγράφου του 1828», Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου Αρκαδικών Σπουδών, Αθήναι 1976, σσ. 170-182, και άλλες συναφείς μελέτες του ιδίου. Δεν γνωρίζουμε ακριβώς ποια συγγένεια επικαλείται ο Κανέλλος Δεληγιάννης μεταξύ αυτού και του Βασ. Δημητρακόπουλου. Ίσως αναφέρεται στη σύζυγο του Τουρκοβασίλη Μαγδαληνή, που ήταν αδελφή των αγωνιστών Ζαφειρόπουλων από το Ζυγοβίστι, οι οποίοι ήσαν συγγενείς με τους Δεληγιανναίους των Λαγκαδίων.                                                                                

                                                                                                                         ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

SUMMARY

Elias Yannikopoulos. The general Kanellos Deliyannis asks his friends for monetary loans 

In this paper two unedited documents of the year 1832 are published by which the warrior and general of the War of Independence Kanellos Deliyannis asks his friends Gennaios Th. Kolokotronis and Vasilios Dimitrakopoulos of Alonistena to let him money, because he is in great need.   

*

ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΟ ΔΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΓΓΡΑΦΟ ΑΠΟ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΣΑΡΑΝΤΑΡΗ (1809)

Η ιστορική οικογένεια Σαραντάρη(1) της Τσακωνιάς είναι μία από τις παλαιότερες οικογένειες του Πραστού, που οι ρίζες της ανάγονται (μεμαρτυρημένα σε επιγραφή της μονής Ορθοκωστάς) τουλάχιστον στα 1425. Το Αρχείο της, αποτελούμενο συνολικά από 123 έγγραφα ποικίλου περιεχομένου (δικαιοπρακτικά, διοικητικά, ιδιωτικές επιστολές κλπ.), μελέτησε και εξέδωσε το Αρχείον Τσακωνιάς το 2016, με εισαγωγή-σχόλια και επιμέλεια του φιλολόγου και τ. προϊσταμένου των ΓΑΚ (Τοπικού Αρχείου Λεωνιδίου) Αριστείδη Χρ. Κορολόγου.(2) Τα δημοσιευόμενα έγγραφα καλύπτουν χρονική περίοδο από το 1686 έως το 1897, δηλαδή αναφέρονται στην Β΄ Ενετοκρατία (1685-1715), στη Β΄ Τουρκοκρατία (1715-1821), και στο ελεύθερο ελληνικό κράτος μέχρι το έτος 1897.  

Μεταξύ των εκδιδομένων εγγράφων περιλαμβάνεται και έγγραφο του έτους 1809, το οποίο δημοσιεύεται στη σελ. 111 του βιβλίου, ενώ πανομοιότυπο του εγγράφου δημοσιεύεται στο Παράρτημα του βιβλίου με αριθ. 1. Ο επιμελητής κατατάσσει το έγγραφο στο Κεφ. 5 του Μέρους Α΄, που περιλαμβάνει τα Συμβιβαστικά έγγραφα με την εξής παρατήρηση: «23/5/1809. Ο Δήμος Τζόχλης με τη μάνα του έδωσαν στο Γιώργη Πλαφιτζή χωράφι στην Παλαιόπολη του Γιαλού, επειδή ο Πλαφιτζής ορκίστηκε ότι το χωράφι δεν ήταν προικιό της μάνας του Δήμου και αφού ο Δήμος δεν μπόρεσε να βρει μάρτυρες για το αντίθετο». Ενώ στη λεζάντα του πανομοιοτύπου του εγγράφου γράφει περίπου τα ίδια: «Ανολοκλήρωτο συμβιβαστικό έγγραφο: Ο Δήμος Τζόχλης με τη μάνα του έδωσαν στο Γιώργη Πλαφιτζή χωράφι στην Παλαιόπολη Αγίου Ανδρέα, μετά τον όρκο του Πλαφιτζή ότι αυτό δεν ήταν προικιό της μάνας του Δήμου και αφού ο Δήμος δε βρήκε μάρτυρες για το αντίθετο. 23/5/1809». Το έγγραφο δημοσιεύεται στο βιβλίο ως έχει (χωρίς διορθώσεις της ορθογραφίας και της στίξεως), με πολλές παραναγνώσεις και κενά και πλήρη παρανόηση του περιεχομένου του. 

Το εν λόγω έγγραφο δεν είναι «ανολοκλήρωτο συμβιβαστικό έγγραφο», ούτε έγινε καμμία μεταβίβαση ή παραχώρηση ακινήτου από τον Δήμο Τζόχλη και τη μάνα του στον Γιώργη Πλαφιτζή για τους λόγους που αναφέρει ο εκδότης του εγγράφου. Αντίθετα, η οικογενειακή διαφορά πήρε τη δικαστική οδό, δεδομένου ότι ο Δήμος Τζόχλης και η μάνα του διεκδικούσαν κάποιο χωράφι στον Γιαλό της Παλαιόπολης, ισχυριζόμενοι ότι αυτή το είχε λάβει ως προικώο, ενώ ο αντίδικός τους Γιώργης Πλαφιτζής, προφανώς στενός συγγενής τους (πατέρας ή αδελφός της μάνας του Δήμου Τζόχλη), ισχυριζόταν ότι ήταν δικό του, γιατί δεν είχε δοθή ποτέ σε αυτήν ως προίκα. Οι δύο διεκδικηταί του χωραφιού άσκησαν αγωγή κατά του δευτέρου («τάβισαν» κατά το έγγραφο και όχι «μεταβίβασαν», όπως μεταγράφει ο επιμελητής), και το δικαστήριο («η Κρίση», όπως γράφει το έγγραφο), πριν εκδώσει την οριστική απόφασή του διέταξε αποδείξεις, ώστε κάθε μέρος να αποδείξη τους ισχυρισμούς του. 

Κατά τη διαδικασία της διεξαγωγής των αποδείξεων, οι μεν ενάγοντες δεν προσκόμισαν μάρτυρες, γιατί δεν μπόρεσαν να βρουν τέτοιους, οπότε το δικαστήριο «επήγαγε όρκο», όπως λένε οι νομικοί, στον εναγόμενο («έπεσε όρκος» του Γιώργη Πλαφιτζή), ο οποίος και ορκίστηκε ότι ουδέποτε είχαν δώσει το συγκεκριμένο χωράφι ως προίκα στη μάνα του Δήμου Τζόχλη, επομένως αυτός είχε την κυριότητα του συγκεκριμένου χωραφιού. Εξεδόθη λοιπόν από τον αρμόδιο δικαστή («κατή» ή «καδή») η απόφαση και εδόθη στα χέρια του εναγομένου η παρούσα δικαστική διαταγή, με την οποία αναγνωριζόταν σε αυτόν η κυριότητα του επιδίκου ακινήτου και το δικαίωμα να το κατέχη («ζάπτι μουρασελές»), χωρίς να ενοχλήται από κανέναν («για να το κάνη ζάπτι ο Γιώργης Πλαφιτζής, να μην έχη κανένας να κάνη από το ίδιγο χωράφι»). Το έγγραφο σφραγίζει και υπογράφει ο Τούρκος αξιωματούχος, ασφαλώς ο κατής της περιοχής Αγίου Πέτρου. Είναι επομένως δημόσιο έγγραφο (δικαστικό) και όχι ιδιωτικό ή δικαιοπρακτικό (μεταβιβάσεως κυριότητος ή συμβιβαστικό), όπως παρουσιάζεται.

Το έγγραφο έχει μεγάλο νομικό, λαογραφικό και γλωσσολογικό ενδιαφέρον και δημοσιεύεται παρακάτω διορθωμένο κατά την ορθογραφία και τη στίξη του, ενώ τα πρώτα γράμματα των κυρίων ονομάτων γράφονται με κεφαλαία. 

ΤΟ ΕΓΓΡΑΦΟ

Δικαστική απόφαση αναγνωρίσεως κυριότητος και δικαιώματος νομίμου κατοχής («ζάπτι μουρασελές») της 23 Μαΐου 1809 του κατή της περιοχής υπέρ του Γεωργίου Πλαφιτζή σε οικογενειακή δικαστική διαφορά μεταξύ αυτού και δύο αντιδίκων του που διεκδικούσαν ένα χωράφι του.

1809 Μαγίου 23. Δια το(υ) παρόντο(ς) γράμματο(ς) την σή/μερο ή(ρ)θε και ο Δήμο(ς) Τζόχλης με τη μάνα το(υ) και τάβι/σαν τον Γιώργη Πλαφιτζή, πως για ένα χωράφι οπο(ύ)/ έχει στο Γιαλό στην Παλιά πόλη, πως το ίδιγιο το χω/ράφι το είχε η μάνα το(υ) Δήμο(υ) Τζόχλη παρμένο προικιό./ Και δι[α]όρισε η Κρίση δια να φέρη μάρτυρες ο Δήμος/ και δεν ήβρε μάρτυρες να φέρη, κ έπεσε όρκος/ το(υ) Γιώργη Πλαφιτζή, και έκανε όρκο ο Γιώργης, οπο(ύ) το/ χωράφι το ίδιγιο δεν το είχον δομένο προικ(ι)ό της/ μάνας το(υ) Δήμο(υ). Κ’ έμεινε το χωράφι το(υ) Γιώργη το(υ)/ Πλαφιτζή. Και δια το(ύ)το έγινε ο μο(υ)ρασελές, για να/ το κάνη ζάπτι ο Γιώργης Πλαφιτζής, να μην έχη κα/νένας να κάνη από το ίδιγο χωράφι. Και δια το(ύ)το/ έδωσα τον ζάπτι μο(υ)ρασελέ εις τα χέργια το(υ).

                                     (τούρκικη υπογραφή)               (τούρκικη σφραγίδα)

Το έγγραφο είναι πολύ ανορθόγραφο και δεν φέρει ούτε τόνους, ούτε πνεύματα, ούτε σημεία στίξεως. Επίσης, αντί για ου χρησιμοποιεί το ο, π.χ. μαγιο=Μαγιού, το=του, οπο=οπού, τοτο=τούτο, μορασελές=μουρασελές (ενδέχεται λοιπόν και ο Τζόχλης να είναι Τζούχλης). Επίσης αντί ίδιο γράφει ίδιγιο ή ίδιγο, αντί χέρια γράφει χέργια αντί Μαΐου γράφει Μαγίου, και ενίοτε αφαιρεί το τελικό -ς από τα κύρια ονόματα: ο Δήμο αντί ο Δήμος.  Ο Πλαφιτζής είναι μάλλον Πιλαφιτζής, επώνυμο που συναντάται σε μετέπειτα έγγραφα. 

Τάβισαν=ενήγαγαν, άσκησαν αγωγή, οδήγησαν στο δικαστήριο (από την τουρκική λέξη dava=o ταβάς, η δικαστική διαμάχη, η δίκη).

Γιαλό, Παλαιόπολη=τοπωνύμια στον Άγιο Ανδρέα Κυνουρίας, προφανώς σε περιοχή κοντά στη θάλασσα.

Διόρισε η Κρίση=διέταξε το δικαστήριο.

Έπεσε όρκος=είναι η λεγόμενη «επαγωγή όρκου» ως μέσο αποδείξεως στις πολιτικές δίκες. 

Ζάπτι μουρασελές=δικαστική διαταγή αναγνώρισης κυριότητος και δικαιώματος κατοχής. Ζάπτι, από την τουρκική λέξη zapt=κατοχή, κατάσχεση, σύλληψη. Μουρασελές από την τουρκική λέξη murasele =επιστολή, εντολή, διαταγή.

Να μην έχη να κάνη κανένας από το ίδιο χωράφι=να μην έχη δικαίωμα συγκυριότητος ή διεκδικήσεως κανένας άλλος στο συγκεκριμένο χωράφι, κανένας άλλος να μην τον ενοχλή. 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

(υποσελίδιες)

1. Δεν υπάρχει μονογραφία για τα μέλη και την ιστορία της οικογένειας Σαραντάρη, μόνο μεμονωμένες αναφορές. Βλ. παλαιότερο δημοσίευμα του Θάνου Κ. Βαγενά, Ο Τσάκωνας αγωνιστής Γιαννάκης Σαραντάρης και οι ανέκδοτες «Ιστορικές Σημειώσεις» του, Χρονικά των Τσακώνων, τόμ. Γ΄ (1969), σσ. 105-119. Στηριγμένη σε βενετικές αρχειακές πηγές μελέτη για τις τσακώνικες οικογένειες περιέχει πληροφορίες και για την οικογένεια Σαραντάρη. Βλ. Βασ. Δ. Σιακωτού, Οικογένεια Γούλενου. Οι μαρτυρίες των Βενετικών Αρχείων, στο ίδιο, τόμ. ΚΑ΄ 2/2 (2010), σ. 359. Τον κλάδο της οικογένειας στην Ιταλία έχει μελετήσει λεπτομερώς έγκριτος ερευνητής ασχοληθείς ιδιαίτερα με τον φιλόσοφο ποιητή Γιώργο Σαραντάρη. Βλ. Γεωργίου Ν. Παπαθανασόπουλου, Η απόδημη οικογένεια του ποιητή Γιώργου Σαραντάρη. Νέα στοιχεία, στο ίδιο, τόμ. ΚΒ΄ 2/3, (2014), σσ. 7-14.   

2. Αριστείδης Χρ. Κορολόγος, Αρχείο οικογένειας Σαραντάρη (1686-1897), έκδ. Αρχείου της Τσακωνιάς, Λεωνίδιο 2016, σσ. 345. Το Αρχείο εδόθη στον επιμελητή προς μελέτη από τον απόγονο της οικογένειας Παναγ. Ιωάν. Σαραντάρη, αρχιτέκτονα, ο οποίος χρηματοδότησε και την έκδοση. (Βιβλιοκριτική μου, βλ. στον παρόντα τόμο των «Πελοποννησιακών», σελ….). Πρόδρομη παρουσίαση του Αρχείου έγινε από τον επιμελητή σε παλαιότερο δημοσίευμά του. Βλ. Αριστείδη Χρ. Κορολόγου, Αρχείον οικογένειας Σαραντάρη (Μέρος Α΄. Δικαιοπρακτικά έγγραφα), Χρονικά των Τσακώνων, τόμ. ΚΑ΄ 1/2 (2010), σ. 114. 

             

                                                                                           ΗΛΙΑΣ ΓΙΑΝΝΙΚΟΠΟΥΛΟΣ

SUMMARY

Elias Yannikopoulos: Α pre-revolutionary legal document of the Sarantaris family’s archives (1809)

This document of the year 1809 has been edited along with various other documents of Sarantaris’ family of Prastos in 2016, but the editor has totally misunderstood its meaning. He thought that this is an “uncomplete compromise document” between two quarelling parts about the property of a field, whereas this is a judicial decision recognizing the property of the one part and giving him the right to posses and use it.